Hồi đầu thảo là một vị thuốc dân gian biết đến từ xưa với nhiều công dụng chữa bệnh như điều trị bệnh phụ nữ, các chứng về tiêu hóa, huyết áp, thần kinh… Bên cạnh tiếp nối kinh nghiệm dân gian, ngày nay các nhà nghiên cứu còn nghiên cứu sâu hơn về các hoạt chất chiết xuất từ Hồi đầu thảo, mở ra những cơ hội mới về điều trị từ cây thuốc này.

 

Tác dụng chữa bệnh của Hồi đầu thảo theo Y học cổ truyền

Hồi đầu thảo là một vị thuốc dân gian biết đến từ xưa với nhiều công dụng chữa bệnh như điều trị bệnh phụ nữ, các chứng về tiêu hóa, huyết áp, thần kinh… Bên cạnh tiếp nối kinh nghiệm dân gian, ngày nay các nhà nghiên cứu còn nghiên cứu sâu hơn về các hoạt chất chiết xuất từ Hồi đầu thảo, mở ra những cơ hội mới về điều trị từ cây thuốc này.

Hồi đầu thảo có rất nhiều tên gọi trong dân gian, một số dân tộc khác nhau cũng có các cách gọi khác nhau như: Củ điền thất, thủy điền thất, củ mọc ngược, cỏ vùi đầu, vùi sầu, vạn bốc, vùi đầu thảo…Người Thái gọi là bơ pĩa mến, theo tiếng Tày là hồi thẩu, mần tảo lấy. Tên khoa học của Hồi đầu thảo là Schizocapsa plantaginea Hance, họ Taccaceae (họ Râu hùm).

Phân bố chủ yếu ở Trung Quốc và một số nước Đông Nam Á (Việt Nam, Lào, Campuchia, Mã Lai, In-đô). Ở Việt Nam, Hồi đầu thảo được thấy mọc hoang nhiều tại các miền núi thấp (chiều cao so với mực nước biển dưới 800m) miền Bắc và Bắc Trung bộ: Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Lạng Sơn, Cao Bằng, Tuyên Quang, Hòa Bình, Bắc Kạn, Thanh Hóa. Cây thường mọc ở những nơi mát, ẩm như trong rừng dưới tán cây to, ven sông suối…

Vị thuốc đông y sử dụng thân rễ của Hồi đầu thảo, vị đắng hơi the, tính bình. Thuốc chủ yếu đi vào phần huyết: Hành huyết, bổ huyết, chỉ thống, nhu nhuận. Vị này có tác dụng trị huyết xấu ở phụ nữ, trị thống kinh, giúp kinh nguyệt điều hòa, làm tan máu bầm, lại tiêu sưng viêm, lợi tiêu hóa, lợi mật, nhuận tràng…

Các bệnh lý áp dụng điều trị trên lâm sàng: Viêm dạ dày – đại tràng, táo bón, mụn nhọt sưng viêm, kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh có máu cục, suy nhược thần kinh, tăng huyết áp, đau thần kinh tọa, viêm khớp dạng thấp, trẻ con bị sốt gây bại liệt, sốt vàng da do viêm gan virus…

Một số bài thuốc dân gian thao khảo từ Hồi đầu thảo:

* Cách dùng trị bệnh tiêu hóa (viêm dạ dày – tá tràng, viêm đại tràng, đau rát thượng vị, ăn uống tiêu hóa kém, đại tiện phân táo; viêm gan mạn, xơ gan, đau tức vùng gan: Rễ Hồi đầu thảo phơi khô, tán bột, sấy thêm để bảo quản tốt; mỗi ngày dùng 6-10g. Cần kiêng rượu bia, giấm.

* Cách dùng chữa phụ nữ kinh ra lượng ít, huyết nhạt hoặc có lợn cợn (huyết xấu), vòng kinh không định kỳ, thường kèm đau bụng trong và sau kỳ; dùng đúng hướng dẫn khoảng 2-3 chu kỳ sẽ thấy kinh đều, máu đỏ tươi đẹp, da dẻ hồng hào tươi nhuận hơn: Tán bột Hồi đầu thảo tương tự trên. Khoảng ngày 14-15 của chu kỳ bắt đầu dùng 10g/ngày, uống liền 10 ngày thì dừng.

* Cách dùng chữa bế kinh, thống kinh nhiều: Cách 1: Bột Hồi đầu thảo 20g hoà với chén rượu khoảng 30ml uống sau ăn sáng/ trưa 1 tiếng. Cách 2: Ngâm 100g bột Hồi đầu thảo với 300ml rượu 35-40 độ; ngày uống 1-2 lần, mỗi lần 20ml. Cách này cũng giúp thông kinh lạc, giảm các triệu chứng đau nhức toàn thân.

* Cách dùng chữa suy nhược thần kinh: Củ tươi lấy về rửa sạch, ngâm với nước cho mềm ra và thái lát mỏng, đổ lượng nước gấp rưỡi lượng củ và đun đến khi cạn nửa nước thì chắt ra, ngày uống 3 lần, mỗi lần khoảng 100ml.

* Cách dùng giúp hạ huyết áp (đặc biệt tốt với nữ giới): Hồi đầu thảo 20g, Rễ cỏ gấu 18g, đổ 3 bát nước, sắc còn 2 bát, chia uống 2-3 lần trong ngày.

* Cách dùng chữa mụn nhọt, sưng viêm: Dùng cả củ, cây Hồi đầu thảo giã lấy nước, hoà thêm với giấm hoặc nước sạch uống, bã dùng để đắp chỗ sưng đau.

Những bước tiến nghiên cứu về các hoạt chất trong Hồi đầu thảo

có tiềm năng điều trị một số loại ung thư

Các cuộc điều tra mở rộng về họ Taccaceae cho thấy sự phân lập của saponin, flavones, nhóm hợp chất triterpen, có hoạt tính chống tubulin và gây độc tế bào. Chiết xuất ethanol của cây này được xác định là một thành công nhờ khả năng in vitro của nó. Mặc dù còn khá hạn chế về các nghiên cứu, nhưng Hồi đầu thảo vẫn đang hứa hẹn nhiều tiềm năng trong việc chiết xuất hoạt chất áp dụng điều trị trên một số loại ung thư.

Thân rễ của Hồi đầu thảo từ lâu đã được người dân tộc thiểu số Trung Quốc sử dụng như một thành phần của công thức chống ung thư. Saponin là sản phẩm trao đổi chất thứ cấp dồi dào nằm trong thân rễ dưới lòng đất của loại cây này. Tác dụng điều trị tiềm năng của tổng số saponin được phân lập từ Hồi đầu thảo (SSPH) đối với ung thư biểu mô tế bào gan ở người (HCC) đã được thử nghiệm in vitro trên các dòng tế bào ung thư gan ở người, SMMC-7721 và Bel-7404. Quá trình chết theo chương trình và bắt giữ chu kỳ tế bào được xác định bằng phương pháp tế bào học dòng chảy, kích hoạt caspase được xác định bằng ELISA và PARP, PARP đã phân tách, biểu hiện protein kinase hoạt hóa bằng mitogen (MAPK) và quá trình phosphoryl hóa được đo bằng phân tích phương pháp Western Blot.

Tác dụng chống HCC trên in vivo của SSPH đã được xác minh trong mô hình chuột xenograft (ghép ngoại lai). SSPH có tác dụng ức chế rõ rệt đối với sự tăng sinh tế bào HCC theo cách phụ thuộc vào thời gian và nồng độ. Hơn nữa, SSPH gây ra quá trình chết theo chương trình một cách đáng kể thông qua tín hiệu phụ thuộc vào caspase và chu kỳ tế bào bị bắt giữ ở pha G 2 /M. Thí nghiệm in vivo, SSPH được phát hiện là có tác dụng ức chế sự phát triển khối u xenograft ở chuột nhắt, với cơ chế tương tự in vitro . Nghiên cứu đã xác nhận rằng SSPH có tác dụng đối kháng đối với các tế bào ung thư gan ở người cả in vitro và in vivo. Các cơ chế phân tử làm cơ sở cho hành động SSPH có thể được liên kết chặt chẽ với các đường dẫn tín hiệu MAPK. Những kết quả này chỉ ra rằng SSPH có tác dụng điều trị tiềm năng đối với HCC. (Theo cuốn “Chinese Journal of Natural Medicines” )

Một nghiên cứu khác cho rằng, điều chỉnh bệnh ferroptosis rất quan trọng đối với việc điều trị HCC. Nghiên cứu này phát hiện SSPH I đã tạo ra tác dụng chống tăng sinh và chống di cư đáng kể trên tế bào HepG2, chất ức chế quá trình lên men ferrostatin-1 hoặc chất thải sắt ciclopirox làm giảm một phần tác dụng của SSPH I. SSPH I cũng gây ra quá trình chết theo chương trình và pha G2/M bắt giữ chu kỳ tế bào. Tích lũy ROS, suy giảm glutathione và tích lũy malondialdehyde đã được phát hiện sau khi điều trị bằng SSPH I, dẫn đến peroxy hóa lipid. Ferrostatin-1 hoặc ciclopirox có tác dụng đối kháng đáng kể đối với SSPH I gây ra peroxid hóa lipid. Hơn nữa, những thay đổi hình thái điển hình của bệnh ferroptosis, chẳng hạn như tăng mật độ của màng ty thể và giảm các mào ty thể đã được quan sát thấy trong các tế bào HepG2 sau khi điều trị bằng SSPH I. SSPH I không điều chỉnh protein xCT (Chất đối kháng cystine/glutamate SLC7A11). Thật thú vị, SSPH I đã nâng mức biểu hiện của SLC7A5, đây là chất điều chỉnh tiêu cực của bệnh ferroptosis. Ngược lại, SSPH I điều chỉnh tăng sự biểu hiện của protein TFR và Fpn, dẫn đến sự tích tụ Fe2+. Ferrostatin-1 và ciclopirox có tác dụng đối kháng tương tự trên SSPH I. Để kết luận, nghiên cứu lần đầu tiên tiết lộ rằng SSPH I đã gây ra chứng bệnh thoái hóa đốt sống ở các tế bào HepG2. Ngoài ra, kết quả này cũng cho thấy rằng SSPH I gây bệnh ferroptosis bằng cách gây ra tình trạng quá tải sắt trong các tế bào HepG2.

Những nghiên cứu về tác dụng điều trị của Hồi đầu thảo còn có xơ gan, ung thư phổi, ức chế virus HIV…nhưng đều chưa được Bộ Y tế công bố chính thức và đưa vào điều trị. Tuy đây là vị thuốc lành tính, nhưng phải có kiến thức về Y học cổ truyền, biết thăm khám tình trạng bệnh, gia giảm, phối ngũ các vị thuốc sao cho đúng liều lượng, đúng bệnh lý mới hiệu quả. Vì thế, mọi người tham khảo bài viết cần tham khảo thêm ý kiến của các bác sĩ, y sĩ Y học cổ truyền nếu cần sử dụng thuốc, chứ không nên tự ý dùng.

BS. Tú Uyên (Thọ Xuân Đường)